آسم

آسم یک بیماری التهابی مزمن مجاری هوایی است که در آن سلولهای متعددی خصوصا ماست سل ها ( Mast cells )، ائوزینوفیلها و سلولهای لنفوسیت T نقش دارند. در افراد مستعد این التهاب موجب حملات مکرر خس خس سینه، تنگی نفس، احساس گرفتگی سینه و سرفــــه می‌شود. این علائم معمولا همراه با ایجاد تنگی در مجاری هوایی است که تا حدودی قابل برگشت است. التهاب موجب افزایش پاسخ دهی مجاری هوای در مقابل تحریکـــات مختلف می‌شود.

بیماری آسم را بر اساس علت ایجاد کننده آن می‌توان به دو دسته برونزاد Extrinsic و درونزاد Intrinsic تقسیم کرد در آسم برونزاد که اغلب کودکان به این نوع آسم مبتلا هستند، یک عامل خارجی نظیر گرده گیاهان، مواد غذایی حساسیت زا، مـــــوارد حسایت زای بدن حیوانات و … دخیل است که آنها را می‌توان به کمک آزمون پوستی پریـــــــک (Skin Prick Test ) تعیین نمود. ضمنا در سابقه شرح حال این بیماران وجود انواع دیگری از آلرژی ها مانند اگزمای آتوپیک یا رینیت آلرژیک محتمل است. IgE سرم این بیماران معمولا بالاتر از حد طبیعی است. در آسم درونزاد معمولا سابقه ای از آلرژی های دیگر درفرد یا افراد خانواده وجود ندارد، آزمون پوستی پریک منفی و IgE سرم بیمار طبیعی است. موارد آسم به دنبال ورزش و عفونتهای مختلف از این نوع هستند. کنترل بیماری آسم در انواع درونزاد دشوارتر است و احتمال مزمن شدن بیماری بیشتر است.

پیشگیری در آسم و آلرژی

مهم ترین عوامل خطرزا و موثر در ایجاد آسم، تماس با محرک ها، بخصوص در دوران شیرخوارگی است. این عوامل شامل دود سیگار و سایر آلرژن های محیط بسته (مانند هیره ها در محل خواب، فرش، وسایل مبلمان، گربه و سایر حیوانات خانگی و سوسک) و تماس با محرک های شیمیایی در محل کار می‌باشند.

توانایی پیشگیری از یک بیماری قبل از وقوع آن و ظهور علائم، همواره از آرمانهای بیماران و پزشکان بوده است و از آنجا که بر اساس نظریه ای ( بهترین درمان، پیشگیری و بهترین پیشگیری، آموزش است ) شناسایی راههای پیشگیری در بیماری های آسم و آلرژی و آموزش های لازم به بیماران در این جهت، موفقیت بزرگی در کاهش میزان ابتلاء به بیماریهای مورد نظر خواهد بود.

پیشگیری در آسم و آلرژی را می‌توان به ۲ دسته تقسیم کرد :

پیشگیری اولیه که در آن هدف، جلوگیری از حساس شدن اولیه و ساخت ایمونوگلبولین E (IgE ) است.
پیشگیری ثانویه که در آن هدف، جلوگیری از بروز علائم بیماری پس از حساس شدن اولیه و ساختIgE است. در بیماریهای آسم و آلرژی هم مانند بسیاری از بیماریهای دیگر وقوع بیماری تحت تاثیر عوامل ژنتیکی و محیطی قرار دارد. طبیعی است به دلیل پیچیدگیهای ژنتیک این بیماری ها و عدم شناخت دقیق عوامل مربوط به آن بیشترین تلاش در زمینه شناخت عوامل محیطی و پیشگیری از تاثیر آنها صورت گرفته است.

پیشگیری اولیه

شواهد قابل ملاحظه ای دال بر وقوع حساسیت حتی در بدو تولد وجود دارد بطوریکه با اندازه گیری IgE بند ناف نوزاد و در صورت بالابودن آن می‌توان تاحدود زیادی وقوع آلرژی و آسم را در کودک مزبور پیش بینی کرد.

همین امر اهمیت مراقبت های پیشگیری کننده را در دوران بارداری و بخصوص در ماههای آخر آن روشن می‌کند، از میان عوامل مطالعه شده مشخص شده است که استعمال سیگار توسط مادران باردار و یا قرارگرفتن در معرض دود آن سبب افزایش IgE خون بند ناف می‌شود. در مورد تاثیر سایر آلاینده‌ها و انواع غذاها و نیز لزوم پرهیز غذایی توسط مادر باردار برای جلوگیری از وقوع آلرژی بحث و اختلاف نظر وجود دارد.

پیشگیری ثانویه

در صورت وقوع حساسیت اولیه و افزایش IgE در دوره جنینی و بدو تولد، اقدامات پیشگیری کننده جهت جلوگیری از بروز علائم آلرژی در یک فرد مستعد را پیشگیری ثانویه می‌نامند. این اقدامات شامل شناسایی و کنترل عوامل و محرک‌هایی است که منجر به بروز علائم آلرژی و آسم در فرد می‌شوند. در صورت پرهیز از عوامل تحریک کننده و آلرژن‌ها ( مواد حساسیت زا ) و موفقیت در حذف آنهااز محیط زندگی بیمار، علائم بیماری، میزان مصرف دارو نهایتا نیاز به مراجعات پزشکی و بیمارستانی رو به کاهش نهاده و بیماری احساس بهبودی قابل توجه خواهد نمود.

مطالعات نشان می‌دهند که وقوع انواع آلرژی و آسم در کودکانی که حداقل ۶-۴ ماهگی توسط شیر مادر تغذیه شده اند کمتر از کودکان مشابهی بوده است که شیرخشک یا شیر گاو مصرف کرده اند. همچنین شروع زود هنگام تغذیه تکمیلی و غذای جامد بویژه قبل از سنین ۴ ماهگی میزان بروز آلرژی‌ها و آسم را در شیرخواران افزایش داده است.

از میان آلرژن‌ها و محرک‌های موجود در محیطهای باز و بسته اطراف بیمار که بعنوان عامل آغـــــازگر حملــــه محسوب می‌شوند، شایع ترین آنها شامــــل هیره‌ها ( از دسته بند پایان )، دود سیگار، حیوانات خانگی، آلرژن‌های سوسک، گرده گیاهان و قارچ‌ها و دود ناشی از وسایل گرم کنند ه است و از سایر عوامل شایع می‌توان به ویروسهای ایجاد کننده عفونت‌های تنفسی و فعالیت‌های بدنی اشاره کرد.

¨ هیره‌های موجود در گرد و خاک

هیره‌ها ( Mites ) بند پایانی هستند با اندازه حدود ۱/۰ میلی متر که جزء مهمی‌از عناصر موجود در گرد و خاک منزل به شمار می‌رود. و بدلیل همین اندازه کوچک معمولا با چشم غیر مسلح دیده نمی‌شوند. این جانوران فاقد گزش بوده و بیماری خاصی را منتقل نمی‌کنند. تغذیه آنها از لایه‌های شاخی پوست کنده شده انسان و محل زندگــی ایشان تشک، پتو، بالش، فرش، پرده، مبلمان، اسباب بازی‌های پشمی‌و پارچه ای و وسایل مشابه می‌باشد. شرایط آب و هوایی گرم و مرطوب رشد و تکثیر این موجودات را تسریع می‌کند. تماس افراد با آلرژن‌های هیره ( شامل ذرات بدن، فضولات و تخم ) در ابتدای کودکی می‌تواند استعداد ابتلاء به آسم را در فرد شدیدا تقویت نماید.

q راه‌های پیشگیری

– شستشوی پتو یا ملحفه‌ها هفته ای یکبار در آب داغ ( بیش از ۵۵ درجه سانتیگراد ) و خشک کردن در آفتاب یا توسط اتوی داغ.

– وجود پوشش مناسب در اطراف بالش و تشک به طوریکه مانع ادامه زندگی هیره‌ها در آنها شود.

– حتی الامکان عدم استفاده از فرش در اتاق خواب.

– نظافت و گردگیری مبلمان و اجتناب از نگهداری آنها در اتاق خواب.

– شستشوی پرده‌ها و اسباب بازی‌های پشمی‌و پارچه ای کودکان.

¨ آلرژن‌های حیوانات خانگی

شامل مواد حساسیت زای بدن سگ و گربه و پرندگان و … می‌باشد مانند پشم، مو، کرک، پر و ذرات شوره

q راه پیشگیری :

پرهیزاز نگهداری حیوانات در خانه، بویژه در اتاق خواب، در صورت عدم امکان اجتناب، شستشوی هفتگی حیوان مزبور

¨ دود سیگار : یکی از محرک‌های مهم به شمار می‌رود، خواه خود بیمار سیگار بکشد و یا بطور غیر مستقیم در معرض دود سیگار قرار گیرد. دود سیگار شانس حساسیت و ابتلاء به آسم را، بخصوص در کودکان بالا برده و در کودکانیکه قبلا علائم آسم را نشان داده اند سبب تشدید علائم و بروز حملات جدید می‌گردد.

q راه پیشگیری :

اجتناب از قرار گرفتن در معرض دود سیگار. والدین کودکان مبتلا به آسم و افراد متفرقه نباید در اتاقی که کودک حضور دارد سیگار بکشند. همچنین از بردن کودکان به اماکن عمومی‌آلوده به دود اجتناب کنند. بدیهی است کشیدن سیگار برای هر فرد مبتلا به آسم ممنوع است.

¨ سوسک : آلرژن‌های سوسک در برخی از مناطق، شایعترین محرک بشمار می‌روند که شامل ذرات بدن، بزاق و فضولات جانور باشند.

q راه پیشگیری :

نظافت و بهداشت خانه‌های آلوده به طور منظم و کامل و در صورت استفاده از حشره کش‌ها و اسپری‌ها حشره کش توصیه می‌شود، این عمل بدون حضور بیمار در خانه صورت گیرد، و پس از آن نیز تهویه لازم در خانه باید انجام شده باشد.

¨ قارچ‌ها و گرده گیاهان نیز از شایعترین مواد حساسیت زای موجود در محیط پیرامون ما به شمار می‌روند و می‌توانند عامل مهمی‌در ایجاد آسم و آلرژی‌های فصلی شوند.

q راه پیشگیری :

بستن درها و پنجره‌ها و اقامت در محیطهایی سر بسته در زمانهایی که میزان گرده افشانی به حداکثر خود رسیده است. ( معمول ساعات ۷ تا ۱۰ صبح ۵ تا ۹ بعدازظهر ) این امر سبب کاهش تماس با آلرژن‌های مورد نظر می‌شود در حالیکه اجتناب صد در صد از آنها غیر ممکن است. دستگاههای تهویه در صورتیکه بخش‌های داخلی و خارجی آنها بدقت تمیز شوند، مفید خواهند بود.

¨ دود ناشی از بخاری‌ها و وسایل گرم کننده : دستگاههای مولد گرما می‌توانند منشا ایجاد ذرات محرک و مسبب تشدید علائم آسم و آلرژی باشند.

q راه پیشگیری :

استفاده از دودکشهای مناسب و تهویه کافی محیط داخلی ساختمان و تعمیر و رسیدگی به دستگاههای مورد نظر در موقع لزوم.

¨ سرماخوردگی‌ها و سایر عفونتهای تنفسی ویروسی

نیز می‌توانند سبب بروز و یا تشدید علائم آسم، بویژه در کودکان بشوند.

q راه پیشگیری :

در صورت مشاهده اولین علائم سرماخوردگی، درمان باید بوسیله داروهای استنشاقی گشاد کننده برونش به همراه استفاده از داروهای خوراکی کورتیکواستروئیدی و با افزایش میزان کورتیکواستروئید استنشاقی صورت گیرد. استفاده از داروهای ضد التهاب برای چند هفته تا حصول اطمینان از کنترل مناسب بیماری لازم است. تشدید علائم آسم می‌تواند تا هفته‌ها پس از عفونت باقی بماند.

¨ فعالیت‌های بدنی و ورزش محرک شایعی برای اکثر بیماران مبتلا به‌آسم است.

نکته : با وجود برنامه مناسب درمانی، اکثر بیماران مبتلا به آسم قادر به شرکت در فعالیتهای ورزشی و حتی ورزش دو و میدانی و سایر فعالیت‌ها هستند. استفاده از داروهای استنشاقی گشادکننده برونش ( نظیر سالبوتامول ) و یاکرومولین سدیم قبل از شروع ورزش پیشگیری موثر و مناسبی برای اینگونه بیماران است.

همچنین انجام نرمش‌های سبک سبب کاهش علائم می‌شود. برخلاف سایر محرک‌ها، فعالیت‌های بدنی و ورزش را نباید برای بیماران ممنوع کرد.

نکته : پرهیز از محرک‌ها و آلرژن‌ها به معنای تغییر در رفتار و عادات افراد است که برای برخی از بیماران و یا خانواده‌ها بسیار سخت و گاهی غیر عملی می‌نماید.

باید تلاش نمود تا در مورد هر بیمار راه مناسب پرهیز از عامل مورد نظر را یافت و در صورت عدم امکان در پرهیز قطعی از عامل مورد نظر ( مانند نگهداری حیوانات دست آموز در خانه ) تا حدی که ممکن است از تماس با آن اجتناب نمود. اگر انجام دائم برخی اقدامات مفید نظیر شستشوی هفتگی ملحفه در آب داغ و یا خارج کردن حیوانات اهلی از خانه دشوار و غیر عملی باشد، حداقل در مدت ۶ تا ۱۲ ماه ابتدای تولد یک کودک رعایت این توصیه‌ها باید مورد اهتمام و جدیت قرار گیرد.

نکته : نقش پیشگیرانه و درمانی واکسن‌های ضد آلرژی (ایمونوتراپی ) در آسم و سایر آلرژی‌های مورد بحث و اختلاف نظر است. درمان فعلی و قابل دسترس آسم و آلرژی‌ها در اغلب موارد منجر به کنترل مناسب و قابل قبول بیماری می‌گردد. استفاده از واکسن‌های ضد آلرژی موراد خاص داشته و در صورت عدم امکان احتناب و پرهیز آلرژن‌ها و یا ناتوانی داروها درکنترل علائم بیمار، با نظر پزشک متخصص آسم و آلرژی تجویز می‌گردد. از موارد استفاده این واکسن‌ها می‌توان حساسیت به عواملی چون گرده گیاهـــان مختلــــف، هیره‌ها، شوره بدن حیوانات یا برخی قارچ‌ها را نام برد. انجام حساسیت زدایی توسط واکسن‌ها ممکن است در مورادی مضر و حتی خطرناک باشد و لذا انجام آنها تنها توسط متخصصین و افراد آموزش دیده توصیه می‌شود.

¨ پیشگیری با استفاده از دارو

امروزه استفاده پیشگیرانه از داروها در بیماران مبتلا به آلرژی و بویژه آسم جایگاه مهمی‌دارد. این داروها غالبا کم ضرر هستند و در صورت تجویز توسط پزشک و انجام دستورات پیگیری بموقع خطری متوجه بیمار نخواهند ساخت. لذا ترس از اعتیاد به داروهای مزبور بی مورد و غیر عملی است و برعکس عدم مصرف داروهای تجویز شده توسط پزشک، سبب تشدید و طولانی شدن بیماری خواهد شد.

¨ چگونگی پیش بینی وقوع حمله آسم

علائم هشداردهنده برای وقوع حمله آسم :